Bitwa pod Racławicami

Podczas marszu wzdłuż traktu na Działoszyce, natknął się na kolumnę wojsk nieprzyjaciela dowodzoną przez gen. Aleksandra Tormasowa, składającą się z około 3 tys. żołnierzy i 12 dział. Ta kolumna ścigała brygadiera Antoniego Madalińskiego, którego marsz z Ostrołęki, rozpoczęty kilka tygodni wcześniej, dał znak do wybuchu powstania.

Na terenie Wzgórz Racławickich spotkali się Polacy i Rosjanie. O godzinie 15 dwie kolumny rosyjskie ruszyły do ataku z rozkazu Tormasowa. Dowódca liczył, że podczas bitwy przybyć z posiłkami z Lubelszczyzny zdąży gen. Denisow. Na początku atak rosyjski zakończył się sukcesem, ponieważ polska jazda pod dowództwem płk. Mangeta została rozbita. Jednak po jej rozproszeniu powróciła ona na pole bitwy. W tym czasie na środku pola walki toczył się zacięty pojedynek artyleryjski. Napór piechoty rosyjskiej został powstrzymany przez ogień polskiej artylerii. Gdy podjęto decyzję o wysłaniu jazdy Madalińskiego przeciwko oddziałowi płk. Pustowałowa, Tadeusz Kościuszko postanowił skorzystać z pomocy kosynierów oraz żołnierzy 4. kompanii piechoty z 3. i 6. regimentu, stając na ich czele osobiście. Artyleria rosyjska została zaskoczona przez niecodzienną broń i nadzwyczajny oddział, co ułatwiło polskie działania. Następnie wódz poprowadził do boju chłopską milicję. Działa wroga zostały przejęte przez małopolskich chłopów, wśród których wyróżnił się Wojciech Bartosz, później nagrodzony przez Kościuszkę i znanym jako Głowacki. Kolejne uderzenia ze strony Polaków zmusiły Rosjan do wycofania się z pola bitwy.

Polacy osiągnęli przytłaczające zwycięstwo, zadając Rosjanom straty sięgające tysiąca żołnierzy, podczas gdy stracili sami około 500 ludzi. Niestety, po bitwie sytuacja stała się trudna dla naczelnika, ponieważ żołnierze stracili dyscyplinę. Ignorując rozkazy, masowo opuszczali szeregi i szukali łupów. W takiej sytuacji nie było szans na zorganizowanie pościgu za uciekającymi Rosjanami, co mogłoby doprowadzić do całkowitego rozbicia wroga i oczyszczenia Małopolski z jego wojsk. Po bitwie pod Racławicami, której znaczenie militarne było niewielkie, jej wydźwięk polityczny i moralny był ogromny. Dzięki temu zwycięstwu powstanie zostało rozszerzone na inne regiony Polski, a w Warszawie również wybuchły walki. Polacy zaczęli wierzyć w swoje szanse na zwycięstwo i zrozumieli, że jedynie walka z zaborcami pozwoli im odzyskać niepodległość.